Wielkanoc to największe święto kościelne. Solemnitas Solemnitatum, czyli uroczystość uroczystości, jak określił Wielkanoc papież Grzegorz Wielki w VI wieku. To dosyć nietypowe święto, bo choć radosne, to jednak prowokuje poważne rozważania. Wątki smutne przeplatają się z wesołymi i niosącymi nadzieję. Święta wielkanocne są przepełnione symboliką, której nie zawsze jesteśmy świadomi. Każdy zwyczaj, który tak chętnie pielęgnujemy, ma konkretne znaczenie i cel. Wiecie, co oznaczają poszczególne wielkanocne zwyczaje? Dlaczego dzielimy się jajkiem? Skąd wziął się zwyczaj polewania wodą w poniedziałek wielkanocny? Dlaczego zajączek jest jednym z symboli tych świąt? Dzisiaj poznacie odpowiedzi na te i inne pytania dotyczące wielkanocnych tradycji!
Popielec
Środa Popielcowa to pierwszy dzień Wielkiego Postu, dlatego od niego właśnie zaczniemy. Popielec przypada na 46 dni kalendarzowych przed Wielkanocą i jest dniem postnym. Dorosłych obowiązuje post ścisły, a więc powinni się ograniczyć do trzech posiłków w ciągu dnia (w tym tylko jeden do syta). Tego dnia według obrzędów katolickich ksiądz posypuje głowy wiernych popiołem. Co oznacza ten zwyczaj? Jest to symbol pokuty i skruchy. Wypowiadane przez kapłana słowa „Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz” lub „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” mają zmuszać do refleksji i analizy własnego postępowania. Mają nakłaniać do obrania właściwej drogi, która prowadzi do życia wiecznego. Tradycyjnie popiół do posypywania głów wiernych powinien pochodzić ze spalenia palm, które poświęcono w Niedzielę Palmową poprzedniego roku.
Niedziela Palmowa
Niedziela Palmowa rozpoczyna Wielki Tydzień i przypada na 7 dni przed Wielkanocą. Tego dnia wierni przychodzą do kościoła z palmami, które zostają poświęcone. Odbywają się również uroczyste procesje, które upamiętniają triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy. Współczesne palmy odzwierciedlają gałązki palmowe i oliwne, które mieszkańcy Jerozolimy rzucali pod nogi Jezusowi podróżującemu na osiołku. Tradycyjnie w palmie powinny się znaleźć gałązki wierzbowe z baziami (inaczej kotkami), bo symbolizują nieśmiertelność. Dlaczego akurat wierzba? Uważana jest za roślinę szczególnie miłującą życie, ponieważ potrafi sobie poradzić nawet w najgorszych warunkach. Poświęcona palma jest swego rodzaju amuletem, który ma zapewniać domownikom zdrowie i szczęście.
Ciekawostki
• Palma nie powinna zawierać gałązek topoli. Według starej legendy po śmierci Jezusa cała natura była pogrążona w żałobie. Rośliny na znak żalu zmieniały swój wygląd. Jedynie topola pozostała niewzruszona, za co została skazana na wieczne drżenie. Inna legenda mówi, że topola jako jedyna użyczyła Judaszowi swoich gałęzi do zdradzieckiego czynu, dlatego od tamtej pory drży przed Panem Bogiem.
• Jednym z dawnych zwyczajów było chłostanie się palmami, którym przypisywano magiczne właściwości. W ten sposób przekazywano sobie magiczne moce.
• Dawniej umieszczano palmy w progu domu, aby strzegły domowników przed chorobami i nieszczęściami, lub wtykano pod strzechę, aby chroniły przed piorunami.
• Innym ciekawym zwyczajem było połykanie bazi, które miały zapobiegać chorobom gardła i zapewniać zdrowie.
• Z poświęconych gałązek wierzbowych robiono krzyżyki, które potem zanoszono na pola, aby chroniły przed nieurodzajem, suchą i zniszczeniami plonów.• W niektórych polskich miejscowościach odbywają się co roku konkursy na najdłuższą i najpiękniejszą palmę. Rekordowe palmy osiągają prawie 38 metrów.
Malowanie pisanek
Ten niezwykle uroczy zwyczaj jest pielęgnowany po dziś dzień. I dzieci i dorośli chętnie spędzają wspólnie czas przy robieniu pisanek, które potem ozdabiają stół. Istnieje wiele legend odnośnie początków tego zwyczaju. Jedna z nich mówi, że Maria Magdalena wprowadziła ten zwyczaj, gdy w trakcie wizyty u Heroda, podczas której prosiła o litość dla Jezusa, podarowała królowi pomalowane jajka. Według innej legendy Maria Magdalena zauważyła po zmartwychwstaniu Jezusa, że wszystkie jajka stały się czerwone. W związku z tymi podaniami zwyczaj malowania jajek był pielęgnowany szczególnie przez kobiety.
Dawniej chętnie obdarowywano się pisankami. Był to znak serdecznych uczuć – dowód przyjaźni, a nawet miłości. Chłopcy wręczali dziewczętom pisanki, które symbolizowały ich uczucia. Jeśli panna podarowała w zamian swoją pisankę, dawała sygnał, że odwzajemnia uczucie. Tak nawiązane znajomości dosyć często kończyły się ślubem. Inną funkcją pisanek był „wykup” w Lany Poniedziałek – jeśli dziewczyna nie chciała zostać oblana wodą, dawała chłopcom malowane jajka.
Jest wiele technik zdobienia jajek, w związku z czym powszechnie znane „pisanki” mogą nosić różne nazwy.
Rodzaje pisanek:
• Pisanki – choć dzisiaj ta nazwa funkcjonuje dla wszystkich malowanych jajek, określa właściwie jedną konkretną technikę zrobienia. Pisanki najpierw pokrywano woskiem pszczelim, rysując różnorakie wzory, a następnie gotowano w barwnikach. Z gotowych pisanek usuwano nałożony wcześniej wosk.
• Kraszanki (również malowanki, byczki, ałunki lub hałunki) – jajka ugotowane w barwnikach, które farbują skorupkę na jeden kolor. Dawniej używano oczywiście naturalnych barwników, jak łupiny cebuli (kolor brązowy), kora niedojrzałej jabłoni lub kwiaty jaskrów polnych (kolor żółty), sok z buraka (kolor czerwony), sok z marchwi (kolor pomarańczowy), kora dębu (kolor czarny) czy płatki bławatka (kolor niebieski).
• Skrobanki (również drapanki lub rysowanki) – powstają w wyniku drapania zabarwionej skorupki, a więc mają wyskrobany deseń na jednolitym tle.
• Oklejanki – jak sama nazwa wskazuje, powstają w wyniku oklejania jajka, do czego używa się m.in. sitowia, włóczki, płatków kwiatów czy skrawków materiału lub papieru.
• Naklejanki – ta technika polega na ozdabianiu skorupki jajka różnobarwnymi wycinkami z papieru.
• Ażurki – to szczególnie skomplikowana metoda zdobienia jajek, a właściwie wydmuszek (czyli samych skorupek, po wydmuchaniu zawartości). W skorupce wycina się wzór, co jest nie tylko wyjątkowo pracochłonne, ale wymaga również ogromnej precyzji. Efekt jest jednak oszałamiający.
• Pisanki batikowe – to kolejna czasochłonna technika ozdabiania jajek, która bazuje na tej samej zasadzie, co tworzenie pisanek. Tutaj jednak czynność malowania woskiem i bawienia jajka jest powtarzana kilkukrotnie. Za każdym razem usuwa się wosk i farbuje skorupkę w innym barwniku, aby uzyskać wielokolorowe wzory.
• Pisanki decoupage – to nowoczesna technika zdobienia jajek, która polega na przyklejaniu wzoru, który znajduje się na serwetce. Pisanki decoupage są dosyć łatwe do zrobienia, a wyglądają naprawdę zjawiskowo. Do tej metody można wykorzystać zarówno prawdziwe jajka, jak i te styropianowe.
Święconka
Rankiem w Wielką Sobotę wierni zbierają się w kościele, aby poświęcić pokarmy, które spożywają w uroczysty poranek wielkanocny. Doskonale znamy tę tradycję. Dawniej to księża odwiedzali dwory i wioski, aby poświęcić suto zastawione stoły. Później dźwigano do kościoła ogromne kosze z pokarmem. Po poświęceniu obchodzono dom trzy razy ze święconką, aby zapewnić sobie dobrobyt. Poświęcone kości drobiu zakopywano w granicznych rogach wioski, aby ją chronić przed klęskami. Natomiast skorupki jajek rzucano do ogrodu, żeby zabezpieczały warzywa przed insektami. Dzisiejsze niewielkie koszyki mają charakter raczej symboliczny, choć na pewno jest to nadal bardzo ważna tradycja dla wszystkich wierzących.
Co powinno się znaleźć w wielkanocnym koszyku i dlaczego?
• jajka i pisanki – jajka są symbolem płodności, nowego początku i odradzającego się życia. Są nieodłącznym elementem świąt wielkanocnych, dlatego muszą mieć honorowe miejsce w koszyczku.
• baranek – symbolizuje zmartwychwstanie, a więc ofiarę Chrystusa, który za nasze grzechy przyjął śmierć pokornie jak baranek.
• chleb – jest wyjątkowo ważny w tradycji chrześcijańskiej. Chleb jest darem Bożym, podstawowym pokarmem, który należy traktować z należytym szacunkiem. Symbolizuje również Ciało Chrystusa.
• wędlina – symbolizuje dostatek i dobrobyt, gdyż wcześniej nie każdy mógł sobie pozwolić na ten pokarm.
• sól – ma właściwości oczyszczające i powinna chronić od zepsucia. Obok chleba jest istotnym symbolem w chrześcijaństwie (nowożeńców wita się chlebem i solą).
• pieprz – jest nawiązaniem do gorzkich ziół, które Żydzi dodawali do czerwonego sosu o nazwie „charoset”. W sosie maczali kawałki paschalnego baranka, które następnie zjadali na pamiątkę niewolniczej pracy w Egipcie.
• chrzan – przez swój ostry smak, który potrafi doprowadzić do łez, symbolizuje gorzkość męki Chrystusa, która zamieniła się w słodycz i radość po zmartwychwstaniu.
• masło – oznacza wyżej wspomnianą słodycz.
• nabiał – symbol przyjaźni, harmonii i współistnienia ludzi z naturą i zwierzętami.
• babka wielkanocna – symbol doskonałości i umiejętności (powinien to być domowy wypiek).
• woda – symbol Ducha Świętego. Obmywa ludzi z grzechów (dlatego chrzcimy dzieci wodą). Ponadto ozdabiamy koszyczki wielkanocne białą serwetką i zielonymi roślinami, jak bukszpan czy borówka. Biel serwetki symbolizuje czystość i niewinność, natomiast zieleń roślin oznacza nadzieję na zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
Dzielenie się jajkiem
Jajko to nieodłączny element Wielkanocy. Dawniej wierzono w magiczne moce jajek. Te zniesione w Wielki Piątek miały się nigdy nie psuć. Panowało przekonanie, że wrzucone do ognia są w stanie zgasić pożar. Jajka wkładano także do grobów, aby oczyściły duszę zmarłego z grzechów. Używano ich jako kamienia węgielnego przy budowie domu i toczono po grzbietach zwierząt, aby te były zdrowe i silne. Dziewczęta często myły włosy w wodzie po gotowaniu jajek, dzięki czemu miały one rosnąć zdrowe, gęste i lśniące. Dzisiaj jajko jest symbolem życia i odnosi się bezpośrednio do zmartwychwstania Jezusa – podobnie jak Jezus wyszedł żywy z grobu, tak samo z „martwego” jajka wychodzi pisklę, Jajko to również symbol odradzającej się wiosną przyrody. Oznacza nowy początek i niesie ze sobą nadzieję. Dzielenie się jajkiem z najbliższymi ma więc symbolizować gotowość do dzielenia się nadzieją na życie wieczne. Dzieląc się jajkiem, dzielimy się radością z życia.
Śmigus-dyngus
Lany Poniedziałek nosił wcześniej wiele nazw: oblewanka, lejek, meus czy emaus. Dzisiaj popularna jest nazwa śmigus-dyngus. Jest to połączenie dwóch odrębnych wcześniej obrzędów. Rankiem w Poniedziałek Wielkanocny dyngowano, a więc odwiedzano poszczególne domostwa i śpiewano, za co gospodarze nagradzali przybyłych „dyngiem”, czyli wykupem, który miał ich ochronić przed oblaniem wodą – coś na wzór dzisiejszego kolędowania lub „cukierek albo psikus” w Halloween. Słowo „dyngus” wywodzi się prawdopodobnie z języka niemieckiego, gdzie dingen oznacza „wykupywać”, Ding to „rzecz”, a Dünnguss można przetłumaczyć jako „chlust”. Słowo „śmigus” również może pochodzić od niemieckiego Schmackostern czy Schmagostern lub od polskiego „śmigać” tj. „smagać”. Zarówno w Niemczech jak i w Polsce był to zwyczaj uderzania brzozowymi gałązkami, co miało na celu uczczenie przebudzenia natury po zimie oraz przekazanie uderzanej osobie zdrowia, siły, witalności i płodności. Z czasem obydwa zwyczaje pomieszały się i tak oto mamy dzisiejszy śmigus-dyngus.
Kurczaczek i zajączek wielkanocny
Do popularnych symboli wielkanocnych zaliczamy obecnie również zajączka i kurczaczka, które coraz częściej trafiają do wielkanocnego koszyczka. O ile wielkanocny kurczaczek wydaje się dosyć logicznym nawiązaniem do jajka, które króluje w te święta, o tyle zajączek może budzić pewne wątpliwości. Co symbolizują te urocze zwierzątka?
Kurczaczek – jako że kurczak rodzi się z jajka, jest on przede wszystkim symbolem nowego początku. Przywołajmy tutaj odwieczną zagadkę: co było pierwsze, jajko czy kura? Kurczak wychodzi z jajka, z czasem staje się kurą, która następnie znosi jajko – tworzy się więc pewien łańcuch życia. W związku z tym kurczaczek symbolizuje również wiecznie odradzające się życie.
Zajączek – kojarzony jest z wiosennym odrodzeniem przyrody, ale również z witalnością i płodnością. Od dawna uznawany był za symbol czujności, gdyż sądzono, że śpi z otwartymi oczami (stąd powiedzenie „spać jak zając”). To przekonanie doprowadziło do legendy, według której śpiący z otwartymi oczami zając miał pierwszy zobaczyć zmartwychwstałego Jezusa. Zając może symbolizować także obfitość, co tłumaczy fakt, że wielkanocny zajączek przynosi upominki.
Jak pewnie zauważyliście, dzisiejsza forma Wielkanocy jest zbitką dawnych zwyczajów, pogańskich obrzędów i katolickich tradycji. Radość ze zmartwychwstania Jezusa i nadzieja na życie wieczne przeplata się z radością z nadejścia wiosny i odradzającej się przyrody.